May kapin sa 500 ka tuig na karon ang nakaligad apang may mga tinuga nga padayon pa
gihapon sa pagtamod sa ginpinta ni Leonardo Da Vinci nga larawan ni Mona Lisa.
Nagayuhom si Mona Lisa kon imo ini tulokon. Ang iya yuhom mangindulaan nga magapanumbalik naman sa ulihi. Ano ang likom nga nagalipod sa nawong sini nga babae? Paano nakuha sang bantog nga pintor ining misteryo nga nagalikop sa iya balatyagon? Ngaa indi ini makopya sang iban nga mga pintor?
Amo ini ang masunson nga pamangkutanon nga nagalikop sa kaisipan sang bisan sin-o man nga makatamod sa iya larawan nga nasulod sa madamol nga kristal sa nabantugan nga museu sa Louvre, France..
Sin-o si Mona Lisa?
Talupangdon lang naton ining' parapo sang nasulat nga ambahanon:
Mona Lisa, Mona Lisa, man have named you
You're so like the lady with the mystic smile
Is it only 'cause you're lonely man have blamed you
For that Mona Lisa strangeness in your smile
Do you smile to tempt a lover Mona Lisa
Or is it your way to hide a broken heart...
You're so like the lady with the mystic smile
Is it only 'cause you're lonely man have blamed you
For that Mona Lisa strangeness in your smile
Do you smile to tempt a lover Mona Lisa
Or is it your way to hide a broken heart...
May madamo sing espekulasyon nga sia ginbunga sang masanyog nga dalamguhanon ni Da Vinci kag nabun-ag paagi sa pagpinta sa kanbas. May nagsiling nga si Mona Lisa hungod nga ginkopya sa imahinasyon nga nawong sang iya iloy.
Si Da Vinci mahuyogon sa pag-isahanon kag indi palahambal nga katulad sang iban nga mga hinyo. Indi sia magsugid sang isa ka hublas nga kamatuoran sa ginatago nga misteryo sang yuhom ni Mona Lisa. Apang suno sa report gikan sa isa ka German Reuters, ang amo nga larawan akto nga gindibuho gikan sa nawong sang isa nga ginahingalanan kay Lisa Gherardini, asawa sang manggaranon nga nigosyante sang Florence, Italy. Sadto nga panahon, isa na ka daku nga kadungganan kag manggad kon ang imo larawan gindibuho kag ginkuwadro. Amo ina ang nahauna nga kasaysayan sang yuhom ni Mona Lisa.
Bumolutho pa lang ako sa kolehiyo sang mabaid ko ang akon ihibalo sa pagsulat sang letiratura kag ginaamot sa mga pahayagan kag magasin. Kag nakasulat ako sining bahin sa misteryo nga yuhom ni Mona Lisa. Sa madumdoman ko pa, nasumite ko ang akon malip-ot nga sugilanon nga ang tig-ulo “Ang Ika-duha Nga Mona Lisa,” nga nabantala diri sa Hiligaynon magazine sadtong panahon nga si Jose M. Fajura pa ang literary editor. Indi ko na madumdoman kon ano nga tuig ini nabantala. Ang settings napatuhoy sa isa ka masinadyahon nga sinaot sa pandot sang baryo, diin ang isa ka matahom nga lin-ay masunson nga ginaagawan nga sauton sang mga sunoy.
“Papahuwayon anay ninyo si Inday,” nahambal sang iya tsaperon. “Indi anay pagsauton karon nga sonata.”
Apang may isa ka hubog nga nagbutong sang kamot ni “Inday” nga sauton. Nagpaganot ang lina-ay. Kag may nagsumbag sa hubog. Natumba ini sa igo sang sumbag. Nagsugod ang kinagamo. Umabot ang isa ka polis. Gin-aresto ang napukan nga naglalas sang kamot ni ”Inday.”
“Ini sia ang nagsugod sang gamo?” Pamangkot sang polis sa lin-ay.
“Huo, sia!” ang sabat. “Kinagat ko sia sa butkon.”
Gin-usisa sang polis ang butkon sang lalaki. Wala sang agi sang ngipon ang kinagtan. Sang isaylo niya ang iya panulok sa lin-ay, nakita niya nga nagyuhom ini sa iya. Yuhom nga sa iya pagtan-aw, daw amo gid ang yuhom ni Mona Lisa nga ginpinta sa kanbas sang bantog nga pintor nga si Leonardo Da Vinci. Tigaylo nga iya ireport sa iya hepe ang iya nasaksihan – iya ini gintuad sa iya kilala nga manunolat. Kag ang konklusyon: kon ngaa nagayuhom si Mona Lisa kay indi gali sia makakadlaw. Wala sia sing ngipon. Kon makadlaw gid man sia – iya ginatakpan sang palad ang iya baba. In short, naghingapos diri ang aton sugilanon.
Ano naman ayhan ang plot sang ika-tatlo nga Mona Lisa nga magasuhot sa akon kaisipan nga dapat ko sulaton?
Sang magtambong ako sa pista sang Barangay Mambugsay nagkilalahay kami ni Jun Laforteza paagi sa sarhento sang army nga si Socrates Ligaspi. Natabo ini sa inuman sa sulod sang bulangan diin may ginhiwat nga derby.
“NPA ini sia,” pahutik nga hambal sa akon ni Ligaspi..
Nakalamho ako. Anad na ako sa sini nga lahog. NPA kag Army maupdanay sa imnanay?
Si Ligaspi isa ka survivor sa ambus sang NPA nga natabo sa bukid sang Caningay nga sakop sang banwang Candoni. Nagaeskort sia kag ang apat niya ka upod nga Army sa mga manunodlo nga magahatud sang election paraphernalia election sa Poblacion. Diutayan lang mautas ang iya kabuhi kon indi lang dipyada ang igo sang bala sang armalite sa iya agtang. Naubos niya ang bala sang grenade launcher nga nagabalighot sa iya hawak. Pito ka mga kabuhi sang NPA ang iya nautas.
Sang ipakila niya ako kay Jun nga isa ako ka writer, daw indi pa ini makapati. Madugay anay nga napansal ang iya panulok sa akon nawong. Sang ulihi...
“I am glad to meet you, Sir,” Pulong niya nga gintan-ay ang iya kamot sa hugot nga pagpangamusta.
“Subong man ako...”
'Sir' ang pagtawag niya sa akon nga kon sa bagay indi man ako manunodlo sa bulothoan. Indi man ako opisyal sa militarya.
Sang magpadulong sa CR sang mga tahor si Sgt. Ligaspi, amo ugaling kag makahambal liwat si Jun:
“Kon may ipasulat ako sa imo – mahimo mo ayhan nga ipabantala sa magasin ukon sa periodiko?”
“Ngaa indi?” sabat ko. “Sulata lang ang imo draft kag ihatag sa akon. Kon mabasa ko na amo ugaling ang pag-interview ko sa imo. Paano kamo nagkilalahay ni Ligaspi?”
“Nangayo sila sa akon sing pahanugot nga makapundar sang detachment sa amon duta. Kon mamatok man ang akon panimalay – wala kami sing mahimo. Nakita mo naman nga puro de high calibre ang ila mga armas.”
“Sa banta mo maayo nga suldado si Ligaspi?”
“Daw Maayo man. Maayo sia sa iya mga kakilala nga katulad nimo. Pero sa mga tawo nga ginasuspetsahan niya nga nagasuporta sa hublag sang NPA – grabe nga kastigo ang iya ginahimo.”
“Sa imo 'ya?”
“Ha-ha! Amo 'ning nakapaayo sa amon ho!” kag gintudlo niya sa akon ang naga-inidas nga mga botelya sang beer kag ang iya nabakal nga inasal nga paa sang manok nga amon ginapanumsoman.
Nakakadlaw ako sa iya. Kag sa malip-ot nga mga tinion nga amon ginhingauyang sa atubang sang ilimnon, iya gintuad sa akon ang iya abyan kag kabutho nga ginkidnap sang armado nga mga tao. Ginlulan sa salakyan sang militar. Kag ini ginkastigo nga nahunong sa headquarter sang Infantry Division. Tubtob karon wala na ini makita.
Nakalungo ako sa gintuad ni Jun. Kon matuod ang hambal ni Ligaspi nga sia katapo sang NPA, mahibal-an ta lang ugaling kon makita ta ang iya bangkay nga napatay sa madugo nga enkuwentro sa militarya. Sang magbalik si Ligaspi gikan sa CR, iya gin-untatan ang topiko sang amon sugilanon.
Wala pa maubos ang beer nga gin-order ni Jun apang ako naman ang nagpadugang sing tunga sa kaha. Kon beer lang ang amon imnon, asta maghapon indi ini makapahubog kay Ligaspi (ukon bisan kay Jun kag sa akon man?)
Nadumdoman ko nga sadtong nagligad nga duha ka tuig nga pagpista diri sa Mambugsay, nahubog ako indi sa pag-inom sang beer kondi sang imported nga wiski. May madamo ako sing mga himata nga pumoluyo sini nga barangay kag ang akon amay nagapanag-iya diri sang pila ka puna nga humayan kag punong. Pasado na sa alas-onse ang takna sa gab-i sang paandaron ko ang akon Suzuki 300 nga mapauli sa Guiljungan. Wala sang bisan isa sa mga kaabyanan ko ang nag-back ride sa akon. Kag sa pagpadalagan ko sang akon motorsiklo, ang pamati ko sa tunog nga andar sini daw iya na sang eroplano. Gani, nga nagkuyampad ini.
Kag...
“Kabloom!” humogpaas ini sa kanal. Sang magbugtaw ako, yara na ako sa sulod sang ambulansya nga naga-uwang padulong sa hospital. Kag nadumdoman ko ang slogan nga nagasiling: “Kon nakainom ka indi magdala sang salakyan. Kag kon nagadala indi mag-inom.”
Makaligad ang isa ka simana matapos ang pista sa Mambugsay kag sang pag-imnanay namon nga yadto sa bulangan sang sarhento sa Army, kaupod ang katapo (kuno) sang NPA, apang wala man makapakigkita sa akon si Jun nga suno sa amon ginhambalan. Sa tanan nga tion, ginahulat ko ang iya pag-abot sa amon puloy-an. Interesado gid ako nga sulaton ang iya igatuad nahanungod sa pagkadula sang iya kabutho kag abyan. Apang tigaylo, isa ka matahom nga lin-ay ang pumakita sa akon. Kon mahimo kuno nga mabuligan ko sia sa iya problema.
Gindapit ko ang wala ginapaabot nga dumoloaw sa sulod sang akon librarya nga amo man ang nagaserbe nga akon talatapan. Ginpapungko ko sia sa atubang sang akon latok-sulolatan katulad sang pag-amoma sang isa ka abugado sa iya bag-o nga kliyente. Nagasuot sia sang puti nga t-shirt kag masnahon ang matibunog niya nga dughan. Naka-short ini sing maong. Sa akon panan-aw daw magkatulad sila sang larawan ni Kate Winslet, ang artista nga nakita ko sa pelikulang' Titanic.
“Ano ang maalagad ko sa imo?” pamangkot ko.
“May nakasugid sa akon nga isa ikaw ka beterano nga manunolat. Nahibal-an ko nga may madamo ka sing pangilala nga mga prodyuser kag direktor sa pelikula. Mahimo mo ako mabuligan? Luyag ko nga magsulod nga artista.”
“Luyag mo magmadinalag nga artista katulad ni Sharon Stones, Nicole Kidman ukon ni Kate Winslet?”
“Amo matuod. Natak-an na ako sa sining pangabuhi nga iya sang umanhon.”
“Diin ikaw nagapauli?”
“Sa bulo-bakolod nga bahin sang sitio Santol. Wala pa ma-isa ka bulan nga kami nakaliton sing puloy-an. Ang akon amay isa anay ka mamumogon sa isa ka asyenda sa banwa sang Isabela malapit sa kunsaran sang bulkan Canlaon.”
“Ano ang natapos mo sa pagbutho?”
“Tapos lang ako sa hay skol. Wala na makapadayon bangod sa sining kapigaduhon sang amon pangabuhi.”
“May mga kakilala matuod ako nga direktor sa pelikula. Apang wala ako sing impluwensya sa ila. Pero may abyan ako nga screenwriter kag movie columnist nga basi amo ang makabulig sa imo. Ini sia ang maga-rekomendar sa imo kon pangabayon ko. Mahimo ko sia sulatan paagi sa e-mail.. Sin-o ang ngalan mo?”
“Mona Lisa.”
“Ano?”
“Mona Lisa Oliverio, 18 ang edad ko.”
Daw sunlog sa akon palamatin-an nga sia si Mona Lisa. Luyag ko nga magkadlaw apang naghimugong ako. May kon ano nga ideya ang lumabad sa akon painuino: “Kuhaan ko ikaw sang larawan nga ipadala sa abyan ko. Luyag mo?”
“Pahubaon mo ako?”
“Depende sa imo.”
“O, sige. Basta wala lang sing malisya.”
Kag gilayon nga ginhunos ko sa kahon sang lamisa ang akon digital camera. Ginpalingkod ko sia sa sopa. Ginpayuhom. Tatlo ka besis nga nagkirab ang akon kamera. Ang masunod gin-uba niya ang ginasuot nga t-shirt kag maghigda. Abaw, grabe! Tatlo man ka besis nga nagkirab ang bulb. Anom tanan ka mga larawan niya ang akon nakuha nga nagayuhom sing mabalanion.
Daw kadali lang nga natapos ang amon sesyon. Matapos nga mapakita ko sa iya sa window sang kamera ang iya larawan, nagyuhom sia sa akon. Kamabalanion sang iya yuhom. Ginpakita ko pa gid sa iya ang pag-save ko sini sa komputer. Sang magpaalam na sia, iya pa ako ginhalokan sa pisngi.
Bangod sa mga gumontang nga nagakahanabo nga mabudlay mapaiway sa tagsa ka palangabuhian, kadali nga nalipatan ko ang tuyo nga pagpakigkita sa akon ni Jun. Kadali man nga nalipatan ko ang pagsulat sa abyan ko nga screenwriter nahanungod kay Mona Lisa. Apat ka bulan ang nakalipas kag ugaling ko madumdoman ini. Gintilawan ko ang pag-imprinta sang mga larawan ni Mona Lisa sa akon printer. Apang ngaa subong sini? Ngaa wala ang katam-is sang iya yuhom? Ngaa daw lalaki ang iya butkon? May depirensya ayhan ang akon Cannon printer?
Ginhukas ko ang power cord sang Cannon printer kag isaylo ini sa HP deskject. Ginsudlan ko sang madamol nga bondpaper. Kag liwat nga naggua ang 10 x 8 nga larawan ni Mona Lisa. Apang ngaa subong sini? Labi pa gani ini nga naglaw-ay. Wala na ang iya yuhom nga makalulomay. Daw nagapangyam-id. Ano ang depirensya?
Liwat ko nga ginbusisi ang bahin sang printer. Wala sang depirensya. Nagdalom ang akon painuino. Nabatyagan ko ang pagtulolagay sang akon balhas. Indi ako mapahamtang. Liwat ko nga gintamdan ang naimprinta nga larawan ni Mona Lisa. Nakalungo ako. Nakatulok sa unhan. Diri kag pumaibabaw sa akon handurawan ang hingapusan nga estansa sang iya ambahanon:
Many dreams have been brought to your doorstep
They just lie there and they die there
Are you warm are you real Mona Lisa?
Or just a cold and lonely lovely work of art...
Nagguwa ako sa balkonahi sang amon puloy-an. Nagginhawa sing malawig. Nanaog kag tinuhoy ang garahe sang akon motorsiklo. Pinaandar kag pinaburhot sa gwa, sa konkreta nga dalanon. Mga tunga sa oras pa nakaabot na ako sa taklaron nga dalanon sa sitio Santol. Batuhon kag mayab-ok ang dalan. Isa ka kilala nga lalaki ang akon ginpadulogan. Namangkot. Nagayuhom nga iya ako gintudlo sa unhan, sa kitaon nga balay sa kunsaran sang bungyod.
Pumadulong
ako didto. Sang idulog ko ang akon motorsiklo sa gwa sang kodal nga kawayan,
isa ka lalaki nga akon nanawongan ang nagtamwa sa bintana. Sia si Jun
Laforteza! Nagguwa. Kag sang iya masayran kon sin-o ang
ginapangita ko, daw makadlaw ini.
“Hulat ka lang 'di,” hambal niya.
Nagbalik sia sa sulod sang balay. Sang magpakita sia sa balkon -- kabuylog na niya ang isa ka babae nga ang iya mga butkon nagasabod sa dughan sini paidalom sa tiyan. “Ari sia ho! Si Mona Lisa nga imo inspirasyon. Ha-ha, maka-baby na kami.” Kag iya ginpakita sa akon ang lampin nga kurtiyado sa bayo sang inugbun-ag nga lapsag.
